Otwarty dostęp - Open Access

OTWARTY DOSTĘP – OPEN ACCESS

Publikacje w modelu Open Access (OA) to prace naukowe, które są ogólnodostępne online – można je swobodnie przeglądać, pobierać, kopiować, cytować i udostępniać bez konieczności uiszczania opłat czy uzyskiwania specjalnych zezwoleń. Głównym założeniem tego modelu jest demokratyzacja dostępu do wiedzy – zarówno dla środowiska akademickiego, jak i dla społeczeństwa. Umożliwia to korzystanie z wyników badań naukowych bez względu na status instytucjonalny, lokalizację geograficzną czy sytuację ekonomiczną odbiorcy.

Open Access sprzyja większej przejrzystości w nauce, zwiększa cytowalność prac oraz przyspiesza rozwój badań interdyscyplinarnych i innowacyjnych rozwiązań. Ułatwia także współpracę międzynarodową, pozwalając naukowcom z różnych krajów i sektorów na bieżąco śledzić postępy w badaniach oraz budować na istniejących wynikach. Publikacje OA stanowią również cenne źródło wiedzy dla nauczycieli, studentów, decydentów i dziennikarzy.

Publikacje w modelu OA mogą być udostępniane na dwa główne sposoby:

• w specjalistycznych czasopismach typu Open Access, które od początku zakładają otwartość jako główny model publikacyjny,
• lub poprzez repozytoria instytucjonalne i tematyczne, do których autorzy deponują kopie swoich artykułów, często równolegle do publikacji w tradycyjnych czasopismach.

Choć publikacje OA są dostępne publicznie, nie oznacza to rezygnacji z jakości – większość z nich przechodzi standardowy proces recenzji naukowej (peer review), który weryfikuje ich rzetelność, poprawność metodologiczną i oryginalność.

W zależności od sposobu udostępniania i finansowania, wyróżniamy kilka podstawowych modeli Open Access:

• Złoty OA (Gold OA): Artykuł jest natychmiast dostępny w otwartym czasopiśmie. Autorzy lub ich instytucje zazwyczaj pokrywają koszty publikacji w formie opłaty (APC – Article Processing Charge). Model ten gwarantuje natychmiastowy dostęp do recenzowanego artykułu na stronie wydawcy.
• Zielony OA (Green OA): Autorzy publikują artykuł w czasopiśmie (często subskrypcyjnym), a jednocześnie deponują jego kopię – zazwyczaj wersję po recenzji (postprint) – w otwartym repozytorium instytucjonalnym lub tematycznym. Często obowiązuje okres embargo, po którym tekst staje się dostępny.
• Diamentowy/Platynowy OA (Diamond/Platinum OA): Publikacje są dostępne bez opłat zarówno dla czytelników, jak i dla autorów. Finansowanie pochodzi z innych źródeł – np. uczelni, bibliotek, konsorcjów lub grantów. Ten model jest szczególnie popularny w czasopismach prowadzonych przez środowiska akademickie i organizacje non-profit.
• Brązowy OA (Bronze OA): Artykuły są dostępne za darmo na stronach wydawcy, ale bez oficjalnej licencji określającej warunki dalszego wykorzystania. Często jest to tymczasowy lub promocyjny dostęp, a tekst może zostać później zamknięty.
• Hybrydowy OA (Hybrid OA): Czasopisma subskrypcyjne umożliwiają autorom wykupienie opcji otwartego dostępu dla pojedynczego artykułu. W praktyce oznacza to współistnienie treści otwartych i zamkniętych w jednym czasopiśmie. Model ten bywa krytykowany za tzw. „podwójne płacenie” – instytucje płacą za subskrypcję oraz za otwarcie poszczególnych artykułów.
• Czarny OA (Black OA): Odnosi się do nielegalnych praktyk udostępniania płatnych publikacji naukowych przez serwisy naruszające prawa autorskie (np. Sci-Hub). Choć technicznie zwiększa dostępność wiedzy, narusza zasady prawa i etyki wydawniczej.